حسن بن متیل قمی

«حسن بن متیل قمی»، از محدثان برجسته و موثق شیعه در قرن سوم هجری و از شاگردان عمران اشعری قمی است. کتاب «النوادر» از آثار روایی ابن متیل است و نام او در کتاب‌های حدیثی، به ویژه در روایات مربوط به زیارت امام حسین (علیه‌السلام)، فراوان به چشم می‌‌آید.

ولادت و خاندان

حسن بن متیل، تقریباً در آغاز سده سوم هجری در خاندان شیعی و ظاهراً در قم به دنیا آمد. پدرش را «متیل» نام برده‌اند. این کلمه به دو گونه ضبط شده است: علامه حلی «مَتیل» ضبط نموده است؛ ولی شاگرد برجسته او، ابن داود حلّی، «مُتیل» قرائت کرده است. در این که آیا وی محدث بوده و چه فعالیت‌هایی داشته؟ در کتب تراجم اشاره‌ای نشده است.

درباره «دقّاق» که لقب مشهور حسن بن متیل است، گفته شده: از آنجا که این کلمه به معنی «فروشنده آرد» است، پس احتمالاً او یا پدرش به این کار اشتغال داشته‌اند.

از جمله دلایل قمی ‌‌بودن این راوی این است که اولاً، جعفر بن قولویه قمی،‌‌ شیخ طوسی، علامه ممقانی و... از وی به «قمی» نام برده‌اند؛ ثانیاً معروف‌ترین استادان و شاگردانش، قمی ‌‌بوده‌اند؛ همانند احمد بن محمد بن خالد برقی و محمد بن حسن بن ولید قمی.

از مجموع روایات برمی‌‌آید که خاندان متیل از خاندان‌های معروف شیعی بوده و انسان‌های برجسته، پروا پیشه و ولایت‌مداری از این خاندان برخاسته‌اند.

زمان و محل رحلت حسن بن متیل آشکار نیست. شاید او هم مانند ده‌ها محدث شیعی در جوار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه سلام الله علیها آرمیده باشد.

استادان و شاگردان

معروف‌ترین استادان حسن بن متیل قمی عبارتند از:

• ۱- احمد بن محمد بن خالد برقی؛

• ۲- محمد بن حسین بن ابی الحطاب؛

• ۳- یعقوب بن یزید انباری؛

• ۴- سهل بن زیاد آدمی؛

• ۵- محمد بن حسان رازی؛

• ۶- احمد بن محمد بن عیسی قمی؛

• ۷- محمد بن احمد العلوی؛

• ۸- عمران بن موسی اشعری قمی؛

• ۹- محمد بن عبدالله مهران؛

• ۱۰- حسن بن علی بن فضال.

حسن بن متیل نیز همانند بسیاری از محدثان، پس از بهره جستن از خرمن دانش و فضل بزرگان حدیث، اندوخته‌های خویش را در اختیار پیروان و شیفتگان مکتب امامان شیعه نهاد. تعدادی از شاگردان ابن متیل عبارتند از:

• ۱- محمد بن حسن بن ولید قمی (م، ۳۴۳ ق)؛ از محدثان بلندمرتبه شیعه و از استادان بنام شیخ صدوق است.

• ۲- حمزة بن قاسم، معروف به ابویعلی؛ وی یکی از نوادگان حضرت ابوالفضل علیه‌السلام است.

• ۳- محمد بن قولویه قمی؛ وی پدر جعفر بن محمد بن قولویه، صاحب کتاب کامل الزیارات است.

• ۴- محمد بن حسن بن متیل (فرزندش)؛

• ۵- محمد بن حسن صفار قمی.

ابن متیل از دیدگاه علما

نجاشی می‌‌گوید: «حسن بن متیل چهره برجسته و مشهور عالمان شیعه است. او بسیار روایت می‌‌کند».

سید محسن امین، از علامه حلی نقل کرده است: «حدیثی که حسن بن متیل در سلسله اسنادش قرار دارد، به شرط این که سایر راویان موجه باشند، عنوان «صحیح» می‌‌یابد».

این سخن علامه و نیز سخن نجاشی حکایت‌گر وجاهت و وثاقت این محدث والامقام است. همچنین به گفته برخی از رجال شناسان، وی از مشایخ و بزرگان اجازه است و شأن و منزلت آنان بیش از آن است که گفته شود ثقه‌اند.

آثار و روایات

با آن که گفته‌اند حسن بن متیل بخش بزرگی از اصول و مصنفات عالمان شیعی را روایت کرده، ولی از او فقط یک اثر به نام «النوادر» به جای مانده است که نجاشی و شیخ طوسی به آن اشاره کرده‌اند.

نام این بزرگوار در کتاب‌های حدیثی، به ویژه در روایات مربوط به زیارت امام حسین علیه‌السلام، فراوان به چشم می‌‌آید. از این محدث فرزانه، حدود صد روایت نقل شده است.

در پایان این نوشتار، گزیده‌ای از احادیث روایت شده توسط حسن بن متیل، نقل می شود:

فضیلت زیارت سیدالشهداء علیه‌السلام:

حسن بن متیل با واسطه از امام محمدباقر علیه‌السلام نقل کرده است: شیعیان ما را به زیارت امام حسین علیه‌السلام امر کنید؛ چون زیارت آن بزرگوار رزق را زیاد، عمر را دراز و از رخدادهای تلخ جلوگیری می‌‌کند. زیارت سیدالشهداء علیه‌السلام بر هر مؤمنی که امامت و رهبری اهل بیت را باور دارد، لازم است.

نماز زائر امام حسین علیه‌السلام:

همچنین وی از امام صادق علیه‌السلام روایت کرده: امام پاک و طیب را زیارت کن و نمازهایت را نزد آن حضرت تمام بخوان (حتی اگر ده روز قصد نکردی) به امام عرض کردم: نماز را تمام بخوانم؟! فرمود: تمام بخوان! گفتم: گویا بعضی از شیعیان نظرشان بر نماز دو رکعتی است. امام فرمود: این سخن را کسانی می‌‌گویند که ایمان و باورهای دینی‌شان ضعیف است.

حق رسول الله صلی الله علیه و آله:

روایت می‌‌کند از حضرت صادق علیه‌السلام که فرمود: اگر یکی از شما، روزگاری حج به جای آورد، اما اباعبدالله الحسین را زیارت نکند، او حقی از حقوق رسول الله صلی الله علیه و آله را ترک کرده است؛ چون ادای حق رسول الله بر هر مسلمانی واجب است.

زیارت مؤمنان:

باز همو روایت می‌‌کند از امام کاظم علیه‌السلام که فرمود: کسانی که توان و تمکن ندارند به زیارت ما بیایند، قبرهای برادران دینی و نیک ‌سرشت ما را زیارت کنند؛ زیرا، برای این زیارت کننده ثواب زیارت ما نوشته می‌‌شود. آن کس که نمی‌‌تواند با ما صله رحم کند، برادر شایسته و مؤمنش را زیارت کند تا ثواب صله رحم با ما به او داده شود.

اهمیت نماز:

همچنین از امیرمؤمنان علی علیه‌السلام روایت می‌‌کند: هنگامی‌‌ که انسان نماز می‌‌خواند، بدن او و لباس‌ها و هر چیزی که نزدیک او هست، خدای را تسبیح می‌‌کنند.

شکیبایی در هنگام مصیبت:

حسن بن متیل از محمد بن عبدالله کوفی نقل کرد: هنگامی ‌‌که اسماعیل فرزند امام صادق علیه‌السلام در آستانه مرگ بود، دیدند که امام صادق علیه‌السلام بسیار می‌‌گرید؛ چون اسماعیل از دنیا رفت، امام صادق علیه‌السلام یک پیراهن تمیز یا نو پوشید و بسیار معمولی به امر و نهی دیگران پرداخت. بعضی دچار شگفتی شدند و به امام گفتند: شما چنان اندوهگین بودید که ما گمان می‌‌کردیم تا چند روز، حال شما منقلب خواهد بود و ما نمی‌‌توانیم از محضر پاک شما بهره ببریم! در پاسخ فرمود: تا زمانی که بر ما اهل بیت غم و مصیبتی وارد نشده، به درگاه خداوند متعال ناله می‌‌کنیم؛ ولی چون مصیبت بر ما وارد شد، شکیبایی می‌‌کنیم.

مراقبت:

با واسطه از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌‌کند: آن کس که دو روزش همانند باشد و در زندگی از نظر معنوی پیشرفت نکند، زیان دیده است و کسی که روز بعدش از روز قبل بهتر باشد، او سود برده و کسی که روز بعدش از روز قبلش بدتر باشد، او ملعون است.

پانویس

منابع

• ابوالحسن ربانی سبزواری، ستارگان حرم، جلد ۱۳، صفحه ۲۸۸ تا ۲۹۷.